İran ve Avrupa ülkeleri arasındaki nükleer görüşmeleri İstanbul’da başlıyor

Barış görüşmelerine mesken sahipliği ile öne çıkan Türkiye’de bu sefer nükleer masa kuruluyor…

Geçtiğimiz günlerde Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın yürüttüğü barış diplomasisi sonrası İstanbul’da Rusya-Ukrayna tarafları bir kere daha bir ortaya gelirken, yaşanan gelişmede, İran ve Avrupa ülkeleri ortasında gerçekleştirilmesi beklenen nükleer görüşmeler bugün İstanbul’da düzenlenecek. 

İRAN BAŞKONSOLOSLUĞU’NA GELDİLER

Nükleer faaliyetlere ait görüşmeler için İran ile İngiltere, Fransa ve Almanya heyetleri,  İstanbul’daki İran İslam Cumhuriyeti Başkonsolosluğunda bir ortaya gelecek.

İran ile İngiltere, Fransa ve Almanya ortasındaki nükleer görüşmeler için heyetleri taşıyan araçlar, İran’ın İstanbul Başkonsolosluğu’na giriş yaptı.

GÖRÜŞMELERİN GÜNDEMİNDE NELER YER ALIYOR

Görüşmelerin ana başlığı, 2015’te imzalanan Kapsamlı Ortak Aksiyon Planı (KOEP) olarak isimlendirilen nükleer mutabakat kapsamında yer alan ve “snapback” olarak bilinen “tetik mekanizması”.

Tetik düzeneği, KOEP muahedesini destekleyen 2231 sayılı Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulu (BMGK) kararında yer alan özel bir unsur olarak dikkati çekiyor.

Bu hususa nazaran, mutabakata taraf rastgele bir ülke, İran’ın yükümlülüklerini önemli biçimde ihlal ettiğini tez ederse mevzuyu BMGK’ya taşıyabiliyor.

Bunu takiben, 30 gün içinde gerekli prosedürlerin tamamlanmasının akabinde, daha evvel kaldırılan BM yaptırımları yine yürürlüğe girebiliyor.

DİPLOMATİK BİR ÇIKIŞ YOLU BULUNMAYA ÇALIŞILACAK

Söz konusu hususun müddeti 18 Ekim 2025’te sona erecek. Avrupa ülkeleri, bu tarihten evvel İran’ın nükleer programına tahlil bulunamaması durumunda mekanizmayı işleteceklerini duyurdu. Bu da son tarih uzatılmazsa vakit açısından müzakerelere kısıtlı bir pencere bırakıyor.

İstanbul’daki görüşmelerde taraflar, son tarih öncesi diplomatik bir çıkış yolu bulmaya çalışacak.

İRANB’IN DİPLOMATİK PROGRAMIYLA İLGİLİ BM YAPTIRIMLARI

İran’ın nükleer programına dair memleketler arası tasalar birinci olarak 2000’li yılların başında ağırlaştı ve 2006-2010 yılları ortasında BMGK tarafından İran’a karşı bir dizi yaptırım uygulandı.

Bu yaptırımlar, İran’ın nükleer programında askeri boyut olabileceği argümanlarına dayandırıldı.

TÜRKİYE VE BREZİLYA’NIN 2010’DAKİ DİPLOMATİK GİRİŞİMİ

O devir BMGK süreksiz üyesi olan Türkiye ve Brezilya, Mayıs 2010’da tartışma konusu olan İran’ın elindeki bin 200 kilogram zenginleştirilmiş uranyumun Türkiye’ye gönderilmesi konusunda anlaştı.

Tahran Deklarasyonu ismi verilen mutabakat, o devir Başbakan olan Recep Tayyip Erdoğan, İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad ile Brezilya Cumhurbaşkanı Lula Da Silva huzurunda Tahran’da imzalandı.

Anlaşma ABD ve Avrupalı müttefikleri tarafından kabul görmedi ve Haziran 2010’da ülkelere İran’a ve İran’dan yapılan tüm sevkiyatları denetleme ve gerekli durumlarda el koyma yetkisi veren ağır 1929 sayılı kararla yeni yaptırımlar getirildi.

O karara Rusya ve Çin evet oyu kullanırken Türkiye ve Brezilya, diplomatik çabayı baltalayabileceğini belirterek hayır oyu verdi. Ahmedinejad devrinde yaptırımların ağırlaştığı bu süreçte, İran iktisadı önemli biçimde baskı altına alındı.

Enerji kesimine ve mali sistemine yönelik kısıtlamalarla İran memleketler arası sistemden büyük ölçüde izole edildi.

BATI İLE UZLAŞMA SÜRECİ

2013 yılında Hasan Ruhani’nin cumhurbaşkanlığı misyonuna gelmesiyle birlikte Batı ile diyaloğa dayalı yeni bir dış siyaset yaklaşımı benimsendi.

Yaklaşık 20 ay süren müzakereler sonucunda 14 Temmuz 2015’te İran ile BMGK’nın 5 daimi üyesi (ABD, Rusya, Çin, Fransa, İngiltere) ve Almanya ortasında KOEP imzalandı.

Anlaşma kapsamında İran, uranyum zenginleştirme faaliyetlerini sonlandırmayı ve Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) ile tam iş birliği yapmayı kabul etti.

Buna karşılık, İran’a nükleer programı nedeniyle uygulanan BM ve Avrupa Birliği yaptırımları 16 Ocak 2016’da muahedenin BMGK onayıyla yürürlüğe girmesiyle kaldırıldı lakin mutabakata, İran’ın mutabakata uymaması halinde tüm yaptırımları yine uygulamaya müsaade veren bir husus, tetik sistemi hususu eklendi.

ABD, TRUMP PERİYODUNDA MUAHEDEDEN TEK TARAFLI ÇEKİLDİ

2018 yılında dönemin ABD Başkanı Donald Trump, ilk başkanlık periyodunda ülkesini tek taraflı olarak mutabakattan çekti. ABD, muahededen çekilmesinin akabinde İran’a yönelik ağır ekonomik yaptırımları tekrar yürürlüğe koydu.

Avrupa ülkeleri, ABD’nin kararını desteklemediklerini açıklasalar da bu yaptırımların tesirini dengelemeye yönelik somut adımlar atmakta başarısız oldu.

İran’a yönelik ticari süreçleri kolaylaştırmak üzere 2019’da kurulan INSTEX isimli özel ödeme sistemi da ABD’nin baskıları nedeniyle Avrupa tarafından etkinleştirilemedi.

Bunun akabinde İran, mutabakattaki taahhütlerini kademeli olarak durdurmaya başladı. 2020 yılından itibaren yüksek seviyeli uranyum zenginleştiren Tahran idaresi, zenginleştirme oranını mutabakatta belirlenen yüzde 3,67’den yüzde 60’a kadar çıkardı. Bu durum Batılı ülkelerin kaygılarını artırdı.

İran ise bu süreçte ilgili yaptırımların kaldırılması halinde nükleer faaliyetlerini tekrar mutabakatla uyumlu hale getireceğini sık sık açıkladı.

NÜKLEER MÜZAKERELER YENİDEN BAŞLADI

Eski ABD Başkanı Joe Biden döneminde görüşmeler başladı fakat sonuç alınamadı. Bunun akabinde İran, E3 ile Aralık 2024’te Dışişleri Bakan Yardımcıları düzeyinde nükleer görüşmelere tekrar başladı fakat görüşmeler yeniden sonuçsuz kaldı.

Daha sonra ABD Başkanı Donald Trump’ın İran ile direkt nükleer müzakere davetinde bulunan bir mektubu martta İran lideri Ayetullah Ali Hamaney’e göndermesi üzerine ABD ile İran nisanda Umman aracılığında dolaylı nükleer görüşmelere başladı. Taraflar Maskat ve Roma’da 5 cins görüşme gerçekleştirdi.

Bu süreçte 16 Mayıs’ta tekrar İstanbul’da Avrupa ülkeleri ile İran ortasında da bakan yardımcıları düzeyinde görüşmeler yapıldı.

Taraflar birinci kademelerde olumlu açıklamalar yaptı. Daha sonra teknik mevzulara geçildikçe ABD’nin İran’a “uranyum zenginleştirme faaliyetlerini büsbütün durdur” talebi İran’da kabul görmedi fakat görüşmeler büsbütün kesilmedi.

İSRAİL’İN İRAN’A HÜCUMLARINDA SÜREÇ OLUMSUZ ETKİLENDİ

ABD’nin İran’ın kabul etmediği talepleri nedeniyle bir mühlet durdurulan görüşmelerin 15 Haziran’da Maskat’ta yine başlaması kararlaştırıldı lakin müzakere tarihinden iki gün evvel İsrail, İran’a ataklar başlattı.

İran-İsrail ortasında 12 gün süren savaşa yol açan bu taarruzlar sırasında da ABD, 22 Haziran’da İran’ın nükleer tesislerini bombaladı.

Bu gelişmeler, müzakere sürecini ortadan kaldırdı ve İran, UAEA ile işbirliğini askıya alan yasa çıkardı.

Trump, İran’a tekrar müzakere davetinde bulunsa da İran şu ana kadar bu çağrıyı kabul etmedi.

AVRUPA SNAPBACK TEHDİDİNDE BULUNDU

Bu süreçte İngiltere, Fransa ve Almanya ise nükleer soruna Batı’nın istediği tahlil bulunmazsa ağustos sonuna kadar mekanizmayı işleteceklerini bildirdi ve İran’a tekrar müzakere davetinde bulundu. İran da çağrıyı kabul etti ve İstanbul’da 25 Temmuz’da Avrupalı temsilcilerle görüşmeye hazır olduğunu bildirdi.

İran, sistemin işletilmesine dair Avrupa ülkelerinin türel desteğinin bulunmadığını savunuyor. Tahran, ABD’nin 2018’de mutabakattan çekilmesinin akabinde Avrupa ülkelerinin yükümlülüklerini yerine getirmediğini ve hasebiyle mutabakattaki “katılımcı” statülerini kaybettikleri tezini lisana getiriyor. Bu bağlamda, Avrupa ülkelerinin BMGK’da bu süreci başlatma yetkisine sahip olmadığını söz ediyor.

Buna rağmen Avrupa tarafı, 2231 sayılı kararın kendilerine bu yetkiyi verdiğini ve İran’ın yükümlülüklerini yerine getirmediği gerekçesiyle bu mekanizmayı işletme hakkına sahip olduklarını savunuyor.

HANGİ BM YAPTIRIMLARININ GERİ DÖNME İHTİMALİ BULUNUYOR

İran ile Batı ortasında uzlaşma sağlanamaz ve düzenek işletilip İran’a BM yaptırımları getirilirse İran’ın nükleer belgesinin tahlilinin daha karmaşık hale gelebileceği bedellendiriliyor.

Tetik sisteminin devreye girmesiyle 2006-2010 ortasında İran’a karşı çıkarılan 1696, 1737, 1747, 1803, 1835 ve 1929 sayılı kararlar tekrar geçerlilik kazanacak.

Bu durumda geri getirilecek yaptırımlar ortasında silah ambargosunun yine yürürlüğe girmesi, İran’ın nükleer başlık taşıma kapasitesine sahip füze geliştirmesinin yasaklanması ve yüzlerce kişi ile kuruluşa yönelik mali ve seyahat kısıtlamaları yer alıyor. 2020 yılında müddeti dolan silah ambargosu da bu kapsamda yine yürürlüğe giriyor.

En kritik yaptırım ise 1929 sayılı BMGK kararı. Bu karar, BM üyesi ülkelere İran’a ve İran’dan yapılan tüm sevkiyatları denetleme ve gerekli durumlarda el koyma yetkisi veriyor. Bu da İran’ın deniz ve hava ticaretinde kullandığı gemilere yönelik müdahaleleri mümkün hale getiriyor.

DİPLOMATİK BİR ÇIKIŞ YOLU BULMA AÇISINDAN SON FIRSATLAR DEĞERLENDİRMESİ

İranlı yetkililer ise BM yaptırımlarının geri getirilmesi halinde Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Muahedesi’nden (NPT) çekilebileceğini daha evvel lisana getirdi.

İran ile nükleer mutabakata geri dönülmesi mümkünlüğünü en aza indirecek ve İran ile E3 ülkeleri ortasında eşi gibisi görülmemiş bir uçurum yaratacak bu senaryonun gerçekleşmemesi için İstanbul’daki görüşmeler, taraflar açısından diplomatik bir çıkış yolu bulma açısından son fırsatlardan biri olarak bedellendiriliyor.

Anlaşma sağlanması için ise ABD’nin de sürece katılması gerekiyor.

İran ile ABD ortasındaki görüşmelerin de yakın vakitte tekrar başlayacağı öngörülürken mutabakat için Tahran’ın “kırmızı çizgi” kabul ettiği düşük seviyeli uranyum zenginleştirme faaliyetleriyle ilgili derin ihtilafın çözülmesi gerekiyor.