Sıcak havalar tarihimizden: ‘Gölgedeki taşlar bile terledi’ydi
O klişe tabirle “Türkiye kavruluyor.” Sıcaklıklar çabucak her yerde mevsim normallerinin çok üzerinde seyrediyor. Tekrar, yurdun birçok bölgesinde, nerdeyse iki aydır yağmur yağmıyor. Sonuçta global ısınma tartışmalarından Türkiye de hissesini alıyor. Son yılların sıcaklık bilgilerinin geriye hakikat denetimi yapıldığında ise ülkemizin nitekim de giderek daha sıcak bir yer olduğu netleşiyor.
EVLİYA ÇELEBİ: TAHAMMÜL EDİLEMEZ BİR SICAKLIĞI VARDIR
Meteorolojik dataların sistemli tutulması, 1900’lerin başlarından itibaren görüldüğünden, eski asırlardaki havanın sıcaklık pahaları daha çok bölge, iklim, kuraklık ve kıtlık üzerinden anlatılırdı.
Birçok seyyah üzere Evliya Çelebi de gezip gördüğü yerlerin “havasına” dair müşahedelerini aktarmıştı. Rum, Arap, Acem, İsveç, Leh, Polonya ve Çek’te 51 yıl boyunca 47 ülke, 18 sultanlık gezip, 257 kent ve 7060 kale ziyaret eden Evliya Çelebi, bilhassa Suriye, Mısır, Filistin ve Çukurova bölgelerine ait yazdıklarında çok sıcakları anlatmıştı. Evliya Çelebi bu çeşit sıcak yerlerle ilgili olarak sık sık, “Sıcak vilayettir, suları hararetli iklimi pek sıcaktır, insanın girmeye tahammül edemeyeceği kadar sıcak bir beldedir.” üzere sözler kullanmıştı. O, kimi kentlerin ikliminin sıcaklığıyla ilgili olarak, İskenderiyeli astronom ve coğrafyacı Batlamyus’a (ö. 170) atıfla da değerlendirmelerde bulunmuştu.
ÇUKUROVA’DA SICAKTAN ÖTÜRÜ İSTİFA EDEN MEMURLAR VARDI
Osmanlı periyodunda çok sıcak bölgelerde vazife yapan memurların atamalarının müddeti ve sıhhatlerinin korunması için özel tedbirler alınırdı. Buna nazaran, Arap yarımadası ile Çukurova bölgesi, Diyarbakır ve Urfa üzere yerlerde, memurların misyon müddetleri kısa, yıllık müsaadeleri uzun tutulurdu. Tekrar de sıcaklıkları mazeret ederek istifa eden memurlar görülmekteydi. Ayrıyeten, okullardaki ders gün sayısı ve saatleri azaltılır, imtihan tarihleri esnetilirdi. Bölgedeki askerler için de ince kumaşlarla özel biçimli giysi kuşam tasarlanırdı.
TARLADA PİŞEN KARPUZ, GÖLGEDE TERLEYEN TAŞ, ERİYEN ASFALT
Cumhuriyet devrinin çok sıcak anekdotları, havaların vakit zaman ne kadar bunaltıcı olabildiğini göstermekteydi. İstanbul ve Batı Anadolu’da 1928 yazındaki havanın çok sıcak olduğu periyodun gazetelerine yansımıştı. Sıcaktan bunalan İstanbullular geceleri park ve açık alanlarda uyumuştu. “Gölgedeki taşlar bile terledi.” kelamı birinci defa o periyotta duyulur olmuştu.
Türkiye genelinde ağır sıcaklıkların görüldüğü bir öteki yıl da 1973 yazıydı. Bu yazda, bilhassa Güneydoğu Anadolu ve Akdeniz bölgesinde sıcaklıklar çok uzun mühlet en sık 40-45, vakit zaman da daha üzeri derecelerde seyretmişti. Tarım eserlerinde büyük kayıp yaşanmış, binlerce çiftlik hayvanı da telef olmuştu. “Asfalt eridi” tabiri ise 2000’li yılların başlarından itibaren yaygınlaşmaya başlamıştı. O yıllardan itibaren, çok sıcaklarda “asfaltta yumurta pişime” şovları de sıklıkla haberleştirilir olmuştu.
CUMHURİYET PERİYODUNUN ‘TROPİKAL GÜNLER’İ
Meteoroloji Genel Müdürlüğü dataları ile Zahide Acar Deniz’in, Türk Coğrafya Kurumu Dergisi’nin Temmuz 2013’teki sayısında yayımlanan, “Türkiye’de Yaz Mevsimindeki Sıcak Günler” başlıklı makalesinde, Cumhuriyet devrindeki sıcaklara ait farklı öbür bilgiler de yer almakta.
Günlük sıcaklığın 30 ºC ve üzeri olduğu günleri tanımlamak için kullanılan “tropikal günler”, 1960 ve 70’lerde nadiren görülürken, 2000’li yılların başlarından itibaren ise sıkça kayıtlara geçmişti. 2007 yazında, sıcak hava dalgası ve kuraklık, orman yangınlarında büyük bir artışa yol açmış, ayrıyeten baraj suları kritik düzeyde düşmüştü. Emsal formda, 2021 yazında da Aydın üzere kentlerdeki termometrelerin 46-47 dereceyi gösterdiği belirlenmişti.
“Tropikal günler” tasnifine giren yıllar ortasında 1976, 1992, 1994, 1997, 1998, 2000, 2001 ve 2006 yer almış, bu yıldan sonra da çabucak her yılda bu tabiat olayı yaşanmıştı. Bu yıllarda hava sıcaklıklarının anomali (sapma, bozukluk) gösterdiği gün sayısı, öteki bütün yıllardan daha fazla olmuştu. Anomali belirlemeleri en çok Marmara, Ege, Akdeniz ve İç Anadolu Bölgeleri’nde gerçekleşmişti. Tropikal günler tasnifine girmeyen kesim ise bilhassa Doğu Karadeniz Bölgesi olmuştu. Bu bölgede tropikal gün sayısının 10’u geçtiği görülmemişti. Bu gün sayısı, başka birtakım bölgelerde 50 ve üzeri, Ege’de 70-100, Akdeniz’de ise 90-110 gün olmuştu. Türkiye’de ortalama yaz sıcaklıkları ise 1985 yılından sonra 30 °C ve üzerinde olma eğilimi göstermişti.
